τοῦ π. Δημητρίου Στρατῆ, Δρ. Θεολογίας
Οἱ νεομάρτυρες ἀποτελοῦν, κυρίως, ἕνα φαινόμενο τῶν χρόνων τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας, ἂν καὶ ἔχει προταθεῖ ὅτι σ’ αὐτοὺς ἐντάσσονται καὶ ὅσοι ἐκβιάσθηκαν νὰ ἐξωμόσουν καὶ ὑποστηρίξουν τὴν πίστη τους μὲ ἀποτέλεσμα τὸ μαρτύριο, ἤδη ἀπὸ τὸν ἕβδομο αἰώνα, ὅταν ἀρχίζει ἡ ἐξάπλωση τοῦ Ἰσλάμ. Σίγουρα τὸ φαινόμενο δὲν σταματᾶ μὲ τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἀλλὰ συνεχίζεται, ἀφοῦ τμήματα τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἔμειναν ὑπὸ ὀθωμανικὴ κυριαρχία καὶ μετὰ τὴν ἵδρυση τοῦ πρώτου ἑλληνικοῦ κράτους, ὡς τὴν μικρασιατικὴ καταστροφὴ τοῦ 1922. Ἡ ἐμφάνιση ὅμως τοῦ μεγαλύτερου ἀριθμοῦ νεομαρτύρων ἐντοπίζεται μεταξὺ τῶν μέσων του 15ου καὶ τῶν μέσων του 19ου αἰώνα.
Ἁγιότητα – Ἁγιοποιήσεις
Εἶναι γνωστὸ ὅτι ἡ ἁγιότητα τους ἀναγνωριζόταν ἀπὸ τὸ δοῦλον Γένος ἀμέσως μετὰ τὸ μαρτύριο. Τιμοῦνταν μὲ ἄκρα εὐλάβεια τὰ λείψανά τους.Λατρεύονταν ὡς Ἅγιοι μὲ εἰδικὴ μάλιστα ἐξόδιο ἀκολουθία (ἀκολουθία ἐπικήδειος εἴτε ἐπιτάφιος, ἀνώνυμος καὶ κοινὴ εἰς πάντα νέον μάρτυρα), ποίημα τοῦ ἁγίου Νικηφόρου του Χίου. Ἐπίσημες πράξεις ἁγιοποιήσεως συνήθως δὲν ὑφίστανται, μὲ ἑξαίρεση ἴσως τὸν ἅγιο Γεώργιο τῶν Ἰωαννίνων, καὶ λόγω τῆς δυσχεροῦς θέσης τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἀφοῦ ἠ ἐξωμοσία ἀπὸ τὸ Ἰσλὰμ τιμωροῦνταν ὡς ἔγκλημα τοῦ κοινοῦ ποινικοῦ δικαίου, ἀλλὰ καὶ ἐξαιτίας τοῦ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χυνόταν στὸ ὄνομα τῆς πίστης τοῦ Χριστοῦ τους θεωροῦνταν, σύμφωνα μὲ πάγια χριστιανικὴ πρακτική, ἁγιοποιητικὸ λουτρό, ποὺ ἐξασφάλιζε αὐτομάτως στὸν μάρτυρα τὸν στέφανο τῆς ἁγιότητας. Γιὰ ὁρισμένους ἀπ’ αὐτούς, ὡστόσο, ἐκδόθηκαν σὲ νεότερη ἐποχή, κυρίως στὸ δεύτερο μισό του 20ου αἰώνα, πράξεις ἁγιοποιήσεως, μᾶλλον ὡς ἀνταπόκριση τῆς Μ. Ἐκκλησίας σὲ ἀντίστοιχα τοπικὰ αἰτήματα, ἀφοῦ ἡ νεοελληνικὴ λατρεία τῶν νεομαρτύρων παρουσιάζει ἔντονο τοπικὸ χρῶμα.
«Νέφος» Νεομαρτύρων
Ὁ ἀριθμὸς τῶν νεομαρτύρων δὲν ἔχει ἐπακριβῶς ὑπολογισθεῖ, ἀφοῦ συνεχῶς ἔρχονται στὸ φῶς νέα συναξαριακὰ κείμενα καὶ ἀκολουθίες γι’ αὐτούς, σὲ κώδικες μονῶν καὶ κέντρων τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἐνδεικτικὰ πάντως μπορεῖ νὰ ἀναφερθεῖ ὅτι ὁ Καισάριος Δαπόντες (1714-1784) τοὺς ὑπολογίζει πάνω ἀπὸ χίλιους, ὁ Κ. Σάθας παρέχει κατάλογο ἑκατὸν ἑνός. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης βιογραφεῖ στὸ Νέο Μαρτυρολόγιο του ὀγδόντα τέσσερις, ἐνῶ ὁ Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ἀναφέρει ἑκατὸν εἴκοσι ἔξι καὶ ὁ Ι. Περαντώνης ἑκατὸν ἑξήντα δυό. Κάθε τόσο ἡ ἐπιστημονικὴ ἔρευνα ἐντοπίζει κι ἄλλους, ἐνῶ πολλοὶ παραμένουν ἀφανεῖς καὶ ἄγνωστοι, γνωστοὶ ὅμως ἀπὸ τὸν Θεό, συναποτελοῦντες τὸ «νέφος» τῶν μαρτύρων «ἐν ἥμερα Κυρίου».
Αἴτια καὶ διάγραμμα τῶν μαρτυρίων
Τὸ φαινόμενο τῶν νεομαρτύρων σχετίζεται μὲ τοὺς ἐκτεταμένους ἐξισλαμισμούς, ποὺ κατὰ καιροὺς ἐπιχειροῦσε ἡ σουλτανικὴ ἐξουσία στοὺς χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, καὶ ἐξ αἰτίας τῶν ὁποίων πολλοὶ πληθυσμοὶ εἶχαν μεταπέσει στὸ γνωστὸ φαινόμενο τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ, μαρτυρίες γιὰ τὸ ὁποῖο ἔχουμε μέχρι σήμερα ἀπ’ τὸν τουρκικὸ χῶρο. Σὲ πολλὰ κείμενα ἔχουμε ἄμεση μαρτυρία τῶν μεθόδων ποὺ χρησιμοποιοῦνταν γιὰ νὰ ἐπιτευχθεῖ ὁ ἐξισλαμισμός, ὅπως γιὰ παράδειγμα στὸ μαρτύριο τοῦ ἅγιου Μιχαὴλ τοῦ κηπουροῦ (+1770). Οἱ περισσότεροι νεομάρτυρες ἐξαναγκάζονταν μὲ ἐπινοήσεις καὶ μεθόδους τῶν Ὀθωμανῶν νὰ ἐξισλαμιστοῦν. Ἄλλοτε τοὺς ἐξαπατοῦσαν μὲ ψευδεῖς κατηγορίες ὅτι ὕβρισαν τὸν προφήτη Μωάμεθ, ὅτι φόρεσαν τουρκικὸ σαρίκι στὸ κεφάλι τους ἢ ἔβαλαν τουρκικὰ ἐνδύματα καὶ ὑποδήματα, ὅτι ἀναγνωσαν ἢ ἐκφώνησαν τὴν μουσουλμανικὴ ὁμολογία πίστεως, ὅτι παραδέχτηκαν δημοσίως πὼς θὰ ἐξισλαμιστοῦν, συνήθως γιὰ νὰ ἀποφύγουν φόρους, ὅτι εἶχαν ἐρωτικὲς σχέσεις μὲ μουσουλμάνους ἢ μουσουλμάνες, ὅτι προσπάθησαν νὰ ἐκχριστιανίσουν μουσουλμάνο ἢ ὅτι κάποτε ἦταν οἱ ἴδιοι μουσουλμάνοι καὶ ἐκχριστιανίσθηκαν, ὅτι ἔβλαψαν ἢ πρόσβαλαν κάποιον πιστὸ μουσουλμάνο καὶ ὅτι προστάτευαν ἄλλους, κατατρεγμένους ἀπ’ τοὺς Τούρκους, χριστιανούς. Ἡ συνέχεια εἶναι μᾶλλον τυπική: Ὁ νεομάρτυρας ὁμολογεῖ τὴν πίστη του, βασανίζεται καὶ θανατώνεται ἢ ὑποχωρεῖ προσωρινά, ἐξισλαμίζεται, κατόπιν ὅμως συναισθάνεται τὴν πράξη του, ἀκόμη καὶ μετὰ τὴν παρέλευση ἀρκετῶν ἐτῶν, προετοιμάζεται καὶ βαδίζει οἰκειοθελῶς στὸ μαρτύριο, ἀποκλείοντας τὴν λύση τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ καὶ ὁμολογώντας περίτρανα τὴν χριστιανική του ταυτότητα. Ὑπάρχουν ὅμως ἐξαιρέσεις νεομαρτύρων ποὺ δὲν ὑπόκεινται στὰ τυπικὰ δεδομένα τοῦ προαναφερόμενου συναξαριακοῦ μοτίβου. Ὅπως γιὰ παράδειγμα ἡ περίπτωση τοῦ νεομάρτυρα Ἰωάννη ἀπὸ τὴν Θάσο ( 1652), ποὺ χωρὶς νὰ ἀλλαξοπιστήσει ὁδηγεῖται στὸν «καδὴ» ἀπὸ συκοφαντία Ἑβραίου ἔμπορα. Τοῦ ζητεῖται νὰ ἀλλαξοπιστήσει καὶ ἐκεῖνος μένει ἄκαμπτος στὴν ὁμολογία τῆς πίστης του καὶ καρτερικὸς στὸ μαρτύριο, ἂν καὶ ἦταν παιδὶ μόλις δώδεκα ἐτῶν. Τέτοιες περιπτώσεις, σὰν τοῦ παιδομάρτυρα Ἰωάννη ἀναιροῦν τὶς θέσεις ὅσων ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ νεομάρτυρες ὑπῆρξαν διχασμένες προσωπικότητες ποὺ πορεύθηκαν στὸ μαρτύριο, προκαλώντας τοὺς Ὀθωμανούς, κάτω ἀπὸ τὴν ψυχολογικὴ πίεση καὶ παρότρυνση τῶν πνευματικῶν τους, «μάλιστα ἁγιορειτῶν», ποὺ διακατέχονταν ἀπὸ «μοναχικὸν φανατισμόν». (Βλ. Μ. Γεδεῶν, Ἁγιοποιήσεις, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 33-38,65-70)
Ἡ συμβολὴ τοῦ Ἁγίου Ὅρους
Ὁ ἁγιώνυμος Ἄθως ὡς κατεξοχὴν τόπος μετανοίας ἀναδείχθηκε λίκνο πνευματικῆς ἀναγέννησης γιὰ πολλοὺς νεομάρτυρες ποὺ συνειδητοποίησαν τὸ ἀτόπημα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ τους. Μεταμελημένοι κατέφυγαν σὲ ἔμπειρους ἁγιορεῖτες πνευματικούς, οἱ ὁποῖοι τοὺς ποδηγέτησαν στὶς τρίβους τῆς μετάνοιας μὲ ἄσκηση καὶ προσευχὴ καὶ τοὺς ἐνίσχυσαν στὸ μαρτύριο, ἀκλουθώντας τοὺς κατ’ αὐτὸ καὶ περισυλλέγοντας μὲ εὐλάβεια τὰ λείψανά τους. Χαρακτηριστικὲς εἶναι οἱ περιπτώσεις τοῦ ἱερομόναχου Γερμανοῦ, ποὺ ὑπῆρξε ἀλείπτης τοῦ νεομάρτυρα Ἀγαθάγγελου τοῦ Ἐσφιγμενίτη καὶ τοῦ γέροντος Χατζηστεφάνου Ἁγιαννανίτη, ἀλείπτη τοῦ Νεκταρίου ἐκ Βρυούλλων. Πολλὰ ἁγιορείτικα σκηνώματα ἀναδείχτηκαν πνευματικὲς παλαῖστρες καθοσίωσης γιὰ νεομάρτυρες, ὅπου προετοιμάστηκαν καὶ ἐξοπλίσθηκαν μὲ παρρησία πρὶν τὴν ὁμολογία καὶ τὸ μαρτύριο, ὅπως οἱ σκῆτες Ἰβήρων, Καυσοκαλυβίων, Ἁγίας Ἄννης, οἱ μονὲς Ἐσφιγμένου, Ἰβήρων, Καρακάλου κ.α. Κλασικὴ περίπτωση αὐτὴ τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ποὺ πρὶν τὸ διδακτικὸ καὶ φωτιστικό του ἔργο καὶ τὸ μαρτυρικὸ τέλος τοῦ εἶχε ἤδη καταβάλει ὀβολοὺς ἀσκητικῶν καμάτων στὴν Μονὴ τῆς μετανοίας του, τὴν Φιλόθεου. Πνευματικοὺς δεσμοὺς μὲ τοὺς νεομάρτυρες ἀνέπτυξαν καὶ οἱ Κολλυβάδες, ἐκπρόσωποι τοῦ κινήματος τῆς φιλοκαλικῆς ἀναγέννησης, ὅπως ὁ Μακάριος Κορίνθου ὁ Νοταρᾶς, ὁ Ἀθανάσιος Πάριος καὶ ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Καὶ οἱ τρεῖς αὐτοὶ νεώτεροι ἅγιοι κατὰ τὴν παρουσία τους στὸ Ἅγιον Ὅρος συνδέθηκαν ἄμεσα μὲ νεομάρτυρες, γαλουχώντας κατὰ τὴν μετάνοιά τους καὶ στηρίζοντάς τους στὸ μαρτύριο, ἀλλὰ καὶ βιογράφοντας καὶ ὑμνογράφοντας τὰ μαρτύρια καὶ τὰ «ἄθλα» τους. Ἕκτος ἀπὸ τὸ Νέον Μαρτυρολόγιον τοῦ ἅγιου Νικόδημου, ποὺ ἤδη ἀποτελεῖ ἀπὸ τὸ 1799 τὴν πρώτη ἔντυπη νεομαρτυρολογικὴ συλλογή, ποὺ βασίζεται σὲ παλαιότερες ἀνέκδοτές του Μελετίου Συρίγου καὶ τοῦ Ἰωάννη Καρυοφύλλη, ἔχουν ἐκδοθεῖ καὶ τῶν ἄλλων δύο ἅγιων, καθὼς καὶ τοῦ ἅγιου Νικηφόρου του Χίου, νεομαρτυρολογικᾶ κείμενα (Συναξαριστὴς Νεομαρτύρων, Θεσσαλονίκη 1984). Ἡ σύγχρονη ἔρευνα ἔχει ἐντοπίσει νεομαρτυρολογικὰ κείμενα καὶ ἄλλων τερπνῶν ἁγιορειτῶν συναξαριογράφων καὶ ὑμνογράφων, ὅπως τῶν Νήφωνος, Ἀγαθάγγελου καὶ Ἰωάσαφ τῶν Ἰβηροσκητιωτῶν, Ἰωνὰ Καυσοκαλυβίτη (1765), Δοσιθέου Κωνσταμονίτη. Στὶς πλούσιες ἁγιορείτικες βιβλιοθῆκες, ὅπως καὶ σὲ ἄλλα ἀρχεῖα, ὑπάρχει πλοῦτος πληροφοριῶν σχετικὰ μὲ τοὺς νεομάρτυρες σὲ ἀνέκδοτες πηγές, οἱ ὁποῖες καθὼς ἐντοπίζονται μὲ τὴν ἔρευνα προσθέτουν πολλὰ νέα στοιχεῖα στὸ μεγάλο αὐτὸ κεφάλαιο τοῦ νεώτερου πνευματικοῦ μας βίου καὶ καθιστοῦν ἄκρως ἐνδιαφέρουσες τὶς νεομαρτυρολογικὲς σπουδές.
