«Σεπτεμβριανά»

 

1      Μὲ τὸν ὄρο «Σεπτεμβριανά» ἐννοοῦμε τὸ πογκρὸμ ποῦ ἐξαπέλυσε ὁ τουρκικὸς ὄχλος, ὑπὸ τὴν καθοδήγηση τῆς κυβέρνησης Μεντερές, ἐναντίον τῆς πολυπληθοῦς καὶ εὐημεροῦσας ἑλληνικῆς κοινότητας τῆς Κωνσταντινούπολης στίς 6 καί 7 Σεπτεμβρίου1955. Ἀποτέλεσμα, οἱ 100.000 Ἕλληνες ποὺ ζοῦσαν ἐκείνη τὴν περίοδο στὴν Πόλη νὰ συρρικνωθοῦν σταδιακὰ καὶ σήμερα μόλις καὶ μετὰ βίας νὰ ξεπερνοῦν τὶς 2.000.

Τὸ 1955 τὴ γειτονική μας χώρα κυβερνοῦσε ὁ Ἀντνᾶν Μεντερὲς καὶ τὸ Δημοκρατικὸ Κόμμα. Ὁ Μεντερὲς ἔπαιζε ἀρκετὰ τὸ μουσουλμανικὸ χαρτί, προκαλώντας ἐκνευρισμὸ στὸ κεμαλικὸ κατεστημένο τῆς χώρας. Τὸ ἀποδεικνύουν καὶ τὰ χιλιάδες τζαμιὰ ποὺ κτίστηκαν ἐπὶ πρωθυπουργίας του.

Ἡ οἰκονομικὴ κατάσταση στὴν Τουρκία δὲν ἦταν ἀνθηρή, ἐνῷ ὁ ἐθνικιστικὸς πυρετὸς ἀνέβαινε, καθὼς οἱ Ἑλληνοκύπριοι διεκδικοῦσαν τὴν ἕνωση τῆς μεγαλονήσου μὲ τὴν Ἑλλάδα. Ἦταν μία καλή ἀφορμὴ γιὰ τοὺς τούρκους ἡγέτες νὰ ἀποσπάσουν τὴν κοινὴ γνώμη ἀπὸ τὰ προβλήματά της, στρέφοντάς την κατὰ τῆς ἑλληνικῆς μειονότητας ποὺ εὐημεροῦσε. Στίς 28 Αὐγούστου 1955 ὁ Μεντερὲς ἰσχυρίστηκε δημόσια ὅτι οἱ Ἑλληνοκύπριοι σχεδίαζαν σφαγὲς κατὰ τῶν Τουρκοκυπρίων.

Ἡ ἀφορμὴ γιὰ τὸ Πογκρὸμ κατὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Πόλης δόθηκε στίς 6 Σεπτεμβρίου, μὲ τὴν ἔκρηξη ἑνὸς αὐτοσχέδιου μηχανισμοῦ στὸ Τουρκικὸ Προξενεῖο τῆς Θεσσαλονίκης, ποὺ στεγαζόταν καὶ στεγάζεται καὶ σήμερα στὸ σπίτι, ὅπου γεννήθηκε ὀ Κεμὰλ Ἀτατούρκ, ὁ ἱδρυτὴς τοῦ σύγχρονου τουρκικοῦ κράτους. Ὡς δράστης συνελήφθη ἀπὸ τὶς ἑλληνικὲς ἀρχὲς ὁ Ὀκτάι Ἐγκίν, ἕνας μουσουλμάνος σπουδαστὴς ἀπὸ τὴν Κομοτηνή, ποὺ ἀργότερα περιεβλήθη τὸ φωτοστέφανο τοῦ ἥρωα. Τιμήθηκε στὴν Τουρκία καὶ διορίστηκε κυβερνήτης σὲ ἐπαρχία. Χρόνια ἀργότερα σὲ μία συνέντευξή του στην «Ἐλευθεροτυπία» ἀρνήθηκε ὁποιαδήποτε σχέση μὲ τὸ συμβὰν καὶ θεώρησε τὸν ἑαυτὸ του θῦμα τῶν ἑλληνικῶν ἀρχῶν.

Ἀπὸ τὴν ἔκρηξη στὸ σπίτι τοῦ Ἀτατοὺρκ προκλήθηκαν μόνο μικρὲς ὑλικὲς ζημίες στὶς τζαμαρίες τοῦ κτιρίου, ἀλλὰ οἱ τουρκικὲς ἐφημερίδες ἐκμεταλλεύτηκαν τὸ γεγονός, μεγαλοποιώντας καὶ διαστρεβλώνοντάς το, κατόπιν κυβερνητικῶν ὁδηγιῶν. Πρωτοσέλιδοι τίτλοι, ὅπως «Ἕλληνες τρομοκράτες κατέστρεψαν τὸ πατρικὸ σπίτι τοῦ Ἀτατούρκ» τῆς «Ἰσταμποὺλ Ἐξπρές» καὶ δημοσίευση μιάς σειρᾶς ἀπὸ παραποιημένες φωτογραφίες τοῦ συμβάντος, προκάλεσαν «αὐθόρμητες» διαδηλώσεις στὴν Πλατεῖα Ταξὶμ τὸ ἀπόγευμα τῆς ἴδιας μέρας.

Στὶς 5 τὸ ἀπόγευμα, τὸ μαινόμενο πλῆθος τῶν 50.000 ἀτόμων στράφηκε κατὰ τῶν ἑλληνικῶν περιουσιῶν στὴ συνοικία Πέραν. Οἱ λεηλασίες κράτησαν μέχρι τὶς πρωινὲς ὧρες τῆς 7ης Σεπτεμβρίου, ὅταν ἐπενέβη ὁ Στρατός, καθὼς ἡ κατάσταση κινδύνευε νὰ τεθεῖ ἐκτὸς ἐλέγχου. Μέχρι τότε, οἱ ἀρχὲς παρέμειναν ἀπαθεῖς, ὅταν δὲν διευκόλυναν τοὺς πλιατσικολόγους στὸ ἔργο. Ὁ μηχανισμὸς τοῦ Δημοκρατικοῦ Κόμματος, ποὺ ἤλεγχε τὰ συνδικάτα, ἔπαιξε καταλυτικὸ ρόλο στὰ ἔκτροπα. Μεγάλος ἀριθμὸς διαδηλωτῶν μεταφέρθηκε ἀπὸ τὴ Δυτικὴ Μικρὰ Ἀσία δωρεάν, ἀντὶ ἀμοιβῆς 6 δολαρίων, ποὺ οὐδέποτε τοὺς δόθηκε. 4.000 ταξὶ τοὺς μετέφεραν στὸν χῶρο τῶν ταραχῶν, ἐνῷ φορτηγά τοῦ Δήμου τῆς Κωνσταντινούπολης εἶχαν ἀναπτυχθεῖ σὲ ἐπίκαιρα σημεῖα τῆς Πόλης, φορτωμένα μὲ τσεκούρια, φτυάρια, ρόπαλα, ἀξίνες, σφυριά, σιδερένιους λοστοὺς καὶ μπιτόνια βενζίνης, ἀπαραίτητα σύνεργα γιὰ τὸν ὄχλο τῶν ἐπιδρομέων, ποὺ ἐπέπεσε ἐπὶ τῶν ἑλληνικῶν καταστημάτων μὲ τὰ συνθήματα «Θάνατος στοὺς γκιαούρηδες», «Σπάστε, γκρεμίστε, εἶναι γκιαούρης», «Σφάξτε τούς ἕλληνες προδότες», «Κάτω ἡ Εὐρώπη» καὶ «Ἐμπρὸς νὰ βαδίσουμε κατὰ τῆς Ἀθήνας καὶ τῆς Θεσσαλονίκης». Τὴν ὀργὴ τοῦ ὄχλου δὲν γλύτωσαν καὶ κάποια καταστήματα ἀρμενικῆς καὶ ἑβραϊκῆς ἰδιοκτησίας.

2Ἄνδρες καὶ γυναῖκες βιάστηκαν καὶ σύμφωνα μὲ τὴ μαρτυρία τοῦ γνωστοῦ τούρκου συγγραφέα Ἀζίζ Νεσίν, πολλοὶ ἱερεῖς ἐξαναγκάστηκαν νὰ ὑποστοῦν περιτομή, μὲ θῦμα ἕνα ἀρμένιο παπᾶ. 16 Ἕλληνες ἔχασαν τὴ ζωή τους καὶ 32 τραυματίστηκαν.

Ἔκτροπα κατὰ τῶν Ἑλλήνων δὲν ἔγιναν μόνο στὴν Κωνσταντινούπολη, ἀλλὰ καὶ στὴ Σμύρνη. Τὸ πρωὶ τῆς 7ης Σεπτεμβρίου τοῦρκοι ἐθνικιστὲς ἔκαψαν τὸ ἑλληνικὸ περίπτερο στὴ Διεθνῆ Ἔκθεση τῆς Σμύρνης. Στὴ συνέχεια, κατέστρεψαν τὸ νεόκτιστο ἐκκλησάκι τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς, ἐνῷ λεηλάτησαν σπίτια ἑλλήνων στρατιωτικῶν, ποὺ ὑπηρετοῦσαν στὸ Στρατηγεῖο τοῦ ΝΑΤΟ.

Ὁ πρωθυπουργὸς Μεντερὲς σὲ δηλώσεις του ἰσχυρίστηκε ὅτι τὸ πογκρὸμ κατὰ τῶν Ἑλλήνων ἦταν ἔργο τῶν κομμουνιστῶν. Ἕνας ἰσχυρισμὸς ποὺ κατέπεσε αὐτοστιγμεὶ καὶ ἀπὸ τὶς ἀναφορὲς τῶν ξένων πρεσβειῶν στὴν Ἄγκυρα πρὸς τὶς κυβερνήσεις τους, ποὺ ἐπισήμαιναν τὶς μεγάλες εὐθύνες τῶν τουρκικῶν ἀρχῶν.

Ἡ κυβέρνηση Παπάγου προσπαθησε νὰ διεθνοποιήσει τὸ θέμα, ἀλλὰ χωρὶς σημαντικὰ ἀποτελέσματα. Ἀμερικανοὶ καὶ Βρετανοὶ δὲν ἦταν διατεθειμένοι νὰ ἀσκήσουν πιέσεις στὴν Τουρκία, πολύτιμο σύμμαχό τους κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ «Ψυχροῦ Πολέμου». Οἱ νατοϊκοὶ σύμμαχοί μας εἶπαν ξεκάθαρα νὰ ξεχάσουμε τὸ συμβάν. Μόνο τὸ Παγκόσμιο Συμβούλιο Ἐκκλησιῶν ἀπὸ τοὺς διεθνεῖς ὀργανισμοὺς ἀπαίτησε ἀπὸ τὴν Τουρκία ἐξηγήσεις γιὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ 90% τῶν ὀρθόδοξων ναῶν στὴν Κωνσταντινούπολη. Πάντως, τὸν Αὔγουστο τοῦ 1995 ἡ ἀμερικανικὴ Γερουσία μὲ ἀπόφασή της κάλεσε τὸν Πρόεδρο Κλίντον νὰ ἀνακηρύξει τήν 6η Σεπτεμβρίου Ἡμερα Μνήμης γιὰ τὰ Θύματα τοῦ Πογκρόμ.

Τὸ Πογκρὸμ κατὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Πόλης προκάλεσε: Τὸν θάνατο 16 Ἑλλήνων καὶ τὸν τραυματισμὸ 32. Τὸν θάνατο ἑνὸς Ἀρμένιου. Τὸν βιασμὸ 12 Ἑλληνίδων. τὸν βιασμὸ ἀδιευκρίνιστου ἀριθμοῦ ἀνδρῶν (ἐξαναγκάστηκαν νὰ ὑποστοῦν περιτομή)

Τὴν καταστροφή: 4.348 ἐμπορικῶν καταστημάτων, 110 ξενοδοχείων, 27 φαρμακείων, 23 σχολείων, 21 ἐργοστασίων, 73 ἐκκλησιῶν, περίπου 1000 κατοικιῶν, ὅλα ἑλληνικῆς ἰδιοκτησίας.

Τὸ οἰκονομικὸ κόστος τῶν ζημιῶν ἀνῆλθε σὲ 150 ἐκατομμύρια  δολαρια, σύμφωνα μὲ διεθνεῖς ὀργανισμούς, ἐνῷ ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση τὶς ὑπολόγισε σὲ 500.000.000 δολάρια. Ἡ οἰκονομικὴ αἱμορραγία καὶ ὁ φόβος ἀνάγκασαν χιλιάδες ἕλληνες ὁμογενεῖς νὰ μεταναστεύσουν στὴν Ἑλλάδα.

Ἀργότερα, τὸ τουρκικὸ κράτος διὰ τοῦ προέδρου Τζελὰλ Μπαγιὰρ ὑποσχέθηκε ἀποζημίωση γιὰ τὴν καταστροφὴ τῶν ἑλληνικῶν περιουσιῶν. Στὴν καλύτερη τῶν περιπτώσεων δὲν ξεπέρασε τὸ 20% τῶν ἀπαιτήσεών τους, μὲ δεδομένο ὅτι τὰ περιουσιακά τους στοιχεῖα εἶχαν ὑποτιμηθεῖ δραματικά.

3Πολλὲς λεπτομέρειες γιὰ τὰ Σεπτεμβριανὰ ἦλθαν στὸ φῶς τὸ 1961, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς δίκης γιὰ ἐσχάτη προδοσία τοῦ ἀνατραπέντος ἀπὸ τοὺς στρατιωτικοὺς πρωθυπουργοῦ Ἀντνᾶν Μεντερές, ὁ ὁποῖος τελικὰ δὲν γλύτωσε ἀπὸ τὴν ἀγχόνη. Πολύτιμα στοιχεῖα προσκομίζει καὶ τὸ βιβλίο τοῦ διαπρεποῦς ἑλληνοαμερικανοῦ βυζαντινολόγου Σπύρου Βρυώνη «The Mechanism of catastrophe: The Turkish Pogrom ὃf September 6-7, 1955 and the destruction of Greek Community of Istambul.


Εκτύπωση   Email